สติกับยาระงับปวด

สัมภาษณ์พระไพศาล วิสาโล
เมื่อวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๖ ณ บ้านเรือนไทย นครปฐม

จดหมายข่าวอาทิตย์อัสดง (เพื่อการดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย)
ฉบับที่ ๑๕ มกราคม - มีนาคม ๒๕๕๖

สติมีความสำคัญอย่างไรต่อการดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย

ประการแรก สติช่วยให้ไม่ถลำเข้าไปในความปวด ปกติคนเราเวลาปวดถ้าไม่มีสติ ใจจะเผลอเข้าไปยึดความปวด ทำให้รู้สึกปวดทั้งกายทั้งใจ แต่ถ้ามีสติก็ดูความปวดโดยไม่ถลำเข้าไปในความปวด หรือดูจิตเวลารู้สึกทุกข์ ปฏิเสธ ผลักไส เกิดโทสะ ฯลฯ ทำให้ปวดกายแต่ไม่ปวดใจได้

โดยเฉพาะในเวลาใกล้ตาย ใจที่ฟุ้งซ่าน นึกห่วงลูกหลาน ทรัพย์สมบัติ โกรธคนโน้น รู้สึกผิดอย่างนี้ ทำให้เกิดความทุกข์ ไปซ้ำเติมความปวดกายให้มากขึ้น ถ้ามีสติอยู่กับปัจจุบัน เรื่องที่ผ่านไปแล้วให้ปล่อยวาง เรื่องที่ยังไม่เกิดขึ้นอย่าไปห่วงกังวล รวมถึงคนใกล้ตายจะเกิดนิมิต ภาพ หรือเสียงต่างๆ มากมายที่เกี่ยวโยงกับประสบการณ์ในอดีตทั้งที่เป็นกุศลและอกุศล ถ้าเป็นอกุศลจะทำให้ทุรนทุราย แต่สติจะช่วยได้

คนโบราณให้ความสำคัญกับสติมาก ต้องไม่หลงตาย ถ้ามีสติตลอดเวลา จะทำให้ตายดี แต่ถ้าหลงตาย จะตายไม่ดี เป็นความเชื่อเรื่องอสันกรรม คือกรรมตอนใกล้ตาย ถ้าสภาวะจิตเป็นกุศลก็ไปดี ถ้าเป็นอกุศลก็ไปไม่ดี ความกังวล ความโกรธ ความห่วง ความแค้น ความรู้สึกผิด เวลาเกิดขึ้นจะไม่ทันรู้ตัว ควบคุมไม่ได้ แต่ถ้ามีสติจะรู้ทันและปล่อยวางได้

การครองสติในยามใกล้ตาย

วิธีที่ชาวพุทธไทยนิยมทำกันคือ นิมนต์พระมาบอกอะระหัง หรือผู้เฒ่าผู้แก่มานำทางให้นึกถึงพระรัตนตรัย ให้ปล่อยวางจากสิ่งทั้งปวง หรือมีวิธีเพื่อให้ใจสงบ เช่นการสวดมนต์ การขอขมา การรับศีล รวมถึงการทำสังฆทาน ซึ่งมีส่วนช่วยทำให้ผู้ป่วยไม่ตื่นตระหนกตกใจ ทำให้ใจเป็นกุศลได้ รวมถึงนำพระพุทธรูปไปให้ผู้ป่วยดู พิจารณา หรือกำพระพุทธรูป พระเครื่องไว้ให้ระลึกนึกถึง ซึ่งส่วนใหญ่ให้ผลทางด้านความอบอุ่นใจ เป็นที่พึ่ง เพราะเชื่อว่ามีพระพุทธคุณมาช่วยทำให้ความทุกข์ทรมานลดลง

ในปัจจุบัน มีการใช้ยาเข้ามาควบคุมความปวดกันมาก จะมีผลอย่างไรต่อเรื่องสติ

คนที่ไม่มีพื้นฐานในด้านการปฏิบัติธรรม ถ้ามีความปวดมากจะเอาไม่อยู่ ต้องอาศัยยา แม้ว่ายาจะทำให้เบลอ แต่การควบคุมความปวดในปัจจุบันมีเจริญก้าวหน้ามาก สามารถกำหนดได้ว่าจะให้ลดความเจ็บปวดเท่าใดโดยจิตยังมีสติอยู่ แต่ถ้าปวดมากอาจต้องใช้ยามาก ซึ่งจะทำให้ผู้ป่วยเบลอ เพราะถ้ามีความปวด จิตจะมีโทสะ ทุกข์ทรมานมาก ทำให้จิตใจย่ำแย่ แต่ถ้าใช้ยาระงับปวดมากจนเบลอจะทำให้เกิดโมหะ ในสถานการณ์เช่นนี้ โมหะมีผลเสียน้อยกว่าโทสะ เพราะถ้าโทสะแรงกล้า จะทำให้จิตใจเร่าร้อนและคิดลบ คนรอบข้างก็เป็นทุกข์ ทำให้ไปไม่ดีได้ เช่นเดียวกับโมหะ แต่ผลเสียของโมหะในกรณีดังกล่าวอาจจะน้อยกว่าการเกิดโทสะเพราะความปวดบีบคั้น

แต่ถ้าผู้ป่วยมีพื้นฐานในเรื่องการเจริญสติ ก็ไม่เอาทั้งโทสะและโมหะ ไม่ต้องใช้ยาถึงขนาดที่ทำให้เบลอ เพราะมีวิธีที่ดีกว่าอยู่แล้ว คือ ใช้สติสมาธิทำให้ใจไม่ทุกข์ทรมานจนเกิดโทสะ และไม่ต้องพึ่งยาถึงขนาดเกิดโมหะอีกด้วย